Ekonomiyi Gerçekte Kim Yönetiyor?

Dünyada her gün milyarlarca insan üretim yapıyor, alışverişe çıkıyor, işe gidiyor ve hayatını sürdürüyor. Raflarda ürünler tam zamanında yerini alıyor, restoranlar hizmet veriyor, fabrikalar çalışıyor. Peki ama bu devasa sistemi kim yönetiyor? Her şey bu kadar koordineli şekilde nasıl işliyor?

Cevap basit ama şaşırtıcı: Hiç kimse.

Merkezi Planlama Olmadan Nasıl İşliyor?

Ekonomik sistemler, özellikle kapitalist düzen, merkezi bir otorite olmadan da çalışabilir. Hiçbir hükümet ya da kurum “bugün şu kadar kahve üretilecek, şu kadar ekmek tüketilecek” diye bir plan yapmaz. Yine de tüm bu süreçler bir denge içinde ilerler.

Bu düzenin altında yatan temel düşünce, 18. yüzyılda yaşamış İskoç filozof ve ekonomist Adam Smith tarafından ortaya atılmıştır: Görünmez El Teorisi.

Görünmez El Nedir?

Adam Smith, 1776 yılında yayımladığı "Ulusların Zenginliği" adlı eserinde “görünmez el” kavramını tanıttı. Bu teoriye göre, bireyler yalnızca kendi çıkarlarını gözeterek hareket ederler ama bu süreçte istemeden de olsa toplumun genel faydasına hizmet ederler.

Yani herkes sadece “kendi cebini” düşünüyor olabilir; ama bu bireysel çıkar yarışı, daha iyi hizmeti, daha kaliteli ürünleri ve daha düşük fiyatları beraberinde getirir.

Örnek: Mahallenizdeki Kahveciler

Diyelim ki mahallenizde iki kahveci var: Hilal Kafe ve Yıldız Kafe. Her ikisi de filtre kahveyi 100 liraya satıyor. Sen eve yakın olduğu için Yıldız Kafe’yi tercih ediyorsun.

Bunu gören Hilâl Kafe, müşterileri çekebilmek için fiyat indirimi yapıyor ya da ücretsiz kurabiye sunuyor. Sonraki gün sen Hilâl Kafe’yi tercih ediyorsun çünkü artık sana daha fazla değer sunuyor.

İşte bu basit rekabet, seni daha iyi hizmetle buluşturuyor. Kimse seni düşünerek iyilik yapmıyor ama bu süreçte toplumun tamamı kazançlı çıkıyor.

Rekabet Olmazsa Görünmez El İşlemez

Adam Smith’e göre bu sistemin sağlıklı işlemesi için mutlaka rekabet olmalı. Eğer sadece bir kahveci olsaydı, fiyatları dilediği gibi artırabilir, kaliteyi düşürebilirdi. Bu yüzden görünmez elin adil ve verimli bir biçimde işlemesi için serbest piyasa ve rekabet ortamı kritik öneme sahiptir.

Devlet Müdahalesi Gerekebilir mi?

Smith’in görünmez eli, her zaman kusursuz çalışmaz. Bazı durumlarda devlet müdahalesi gerekebilir. Özellikle:

• Tekelleşmelerin önlenmesi,

• Çalışan haklarının korunması,

• Kamu mallarının yönetimi gibi durumlarda devletin devreye girmesi gerekir.

Aksi takdirde sistem zayıflayanları ezer, dengesizlikler yaratır.

Bir Kurşun Kalem Her Şeyi Açıklar

Smith’in teorisini en iyi anlatan örneklerden biri: bir kurşun kalem. Bir kalemin içinde kullanılan grafit başka bir kıtadan gelir, ahşabı farklı bir ormandan kesilir, silgiyi tutan metal başka bir ülkede üretilir. Hiçbir merkezi otorite bu parçaları “bir araya getirin” demez. Ama sonunda bu ürün, senin kırtasiyene gelir.

Neden? Çünkü herkes kendi çıkarı için en iyi işi yapmaya çalışır. Ve bu parçalar farkında olmadan bir bütünü oluşturur.

Sonuç: Ekonominin Asıl Yöneticisi Kim?

Cevap: Hepimiz.

Ekonomiyi tek başına yöneten bir kişi ya da kurum yok. Ama görünmez bir el gibi işleyen bu sistemde her birey bir rol oynuyor. Günlük hayatında verdiğin her ekonomik karar, zincirin bir halkasını oluşturuyor. Ve böylece farkında olmadan bu dev sistemi birlikte yönetiyoruz.